Tjirk van der Ziel is onderzoeker. Eind september verschijnt er een nieuw werk van zijn hand: Atlas van de Veluwe. Hij is een geboren en getogen Hattemer, en woont nu ‘aan de andere kant van de Veluwe’.
Wat intrigeert u in de Veluwe? Zit daar een link in het geboren en getogen zijn?
‘Hattem is Veluwe, het is geen Overijssel. Vroeger toen ik in Hattem woonde, was Zwolle nogal een ding. Wij moesten ervoor zorgen geen onderdeel van Zwolle te worden.’
‘Ik wandel en fiets veel over de Veluwe, maar kan met dezelfde nieuwsgierigheid kijken naar het landschap in Zeeland of Zwitserland. Wat mij altijd intrigeert is de ontstaansgeschiedenis. Tot op de dag van vandaag zie je sporen terug van wat onze voorouders ermee hebben gedaan. In de prehistorie was de Veluwe relatief dichtbevolkt. Er zijn duizenden grafheuvels blootgelegd en nog steeds worden ze ontdekt. Mensen bedreven op kleine schaal landbouw en produceerden voldoende voedsel. Het westen van wat later Nederland zou worden was nagenoeg onbewoond, dat was een moerasgebied. Pas 150 jaar geleden gingen we bossen aanplanten. Daarvoor was het open en heel ver daarvoor ook bos.
De Veluwe is eigenlijk enorm dynamisch als je duizenden jaren op een hoop gooit en je draait het versneld af, dan zie je dat er veel is gebeurd. Kijk ik naar mijn eigen stamboom, die gaat niet zo ver terug, en ik zou aan een voorouder vragen: hoe gaat het met je? Dan zou het antwoord zijn: Het gaat zoals het gaat. In de tijd zelf beleefden mensen niet echt grote veranderingen, maar door de eeuwen heen zijn die er wel geweest.’
Op X noemt u uzelf onderzoeker en schrijver van verhalen over de relatie mens-natuur. Hoe zien we dit terug in deze nieuwe publicatie?
‘In meerdere opzichten. Je zou kunnen zeggen dat het landschap centraal staat. Je kunt er van alles onder verstaan, natuur, steden en dorpen. Het gaat om de wisselwerking tussen natuur en menselijke activiteit. Zeker in Nederland is alles met mensenhand gevormd en aangeharkt. In bepaalde mate geldt dat ook voor de Veluwe. Heidevelden en zandverstuivingen waren woeste gronden waar je niks mee kon. Dat we eeuwenlang last hebben gehad van stuifzand was dankzij onze voorouders. Niet wetend wat hun ingrijpen voor consequenties voor latere generaties zou hebben, hebben zij veel hei afgeplagd om vermengd met schapenmest hun akkers vruchtbaar te maken en te houden. Na het afplaggen kreeg de wind vat op de open stukken.’
Eigenheid mens en streek
‘Mens en natuur hebben dus met elkaar te maken. De mens vormt de natuur, en de natuur vormt ook de mens. Een Veluwenaar zit wezenlijk anders in elkaar dan een westerling of iemand uit Friesland, generaliserend gesproken. En dan heb ik het over geboren en getogen Veluwenaren. Een echte Veluwenaar laat zich niet zo snel kennen, daar zie je het vaak onwillige landschap in terug. Tot in de jaren dertig van de vorige eeuw gingen onderzoekers na wat de eigenheid van een bepaalde streek is, van de mensen die er vanouds hebben gewoond.’
‘Omdat vooral op de hogere zandgronden mensen lange tijd vrij geïsoleerd leefden, ontstond er ook een variatie aan dialecten die per plaats konden verschillen. Dat geldt overigens ook voor grote steden. Zo is eind negentiende eeuw onderzoek gedaan in Amsterdam. Mensen kwamen hun eigen buurt niet uit; in onze tijd kun je je dat niet meer voorstellen. Elke buurt had zijn eigen dialect, zesentwintig in totaal. Bepaalde woorden werden anders uitgesproken of werden alleen in één buurt gebruikt. Als dat zodanig van elkaar verschilt, dan kun je spreken van een dialect. Die dialecten verdwijnen, al gaat het met golven want het zingen in het dialect heeft weer een extra impuls gegeven. Als dialecten verdwijnen, verdwijnt ook een gevoel van eenheid. En dan vervaagt ook een deel van je eigenheid. De wisselwerking mens-natuur is dus heel breed, ook over de plek waar je opgroeit en het dialect dat zich daar heeft ontwikkeld. Het is buitengewoon boeiende materie.’
‘Over de natuur zelf, die staat tegenwoordig er niet florissant voor. De landbouw moet zich heruitvinden. Water is een vraagstuk geworden. En wie weet komen mensen hier wonen uit angst voor de stijgende zeespiegel. Wat gaat dit alles doen met de natuur?’
Alles is met alles verbonden, zo lees ik in de beschrijving van de publicatie: “In feite is de Veluwe één groot, samenhangend gebied tussen de Rijn, de IJssel en de kust van de Zuiderzee, nu het Randmeer. (…) Dat realiseren we ons nog te weinig?
‘We associëren de Veluwe tegenwoordig vooral met bos. Dat is een dominante gedachte. Maar als we spreken over de Veluwe, hebben we het ook over de lagere delen. Vroeger was dat hele gebied met elkaar verbonden waarbij water centraal stond. Het regenwater stroomt van boven naar beneden, naar de randen. Die zijn vervolgens ontgonnen en geschikt gemaakt voor landbouw. In het boek gaan we de Veluwe rond en we beginnen we met die randen. Dat doen we bewust, omdat we willen laten zien dat alles met elkaar is verbonden: geologisch, hydrologisch en cultuurhistorisch (denk ook aan de papierindustrie en aan de plaatsen waar mensen zich vroeger hebben genesteld. Waar wonen nu de meeste mensen? Op de flanken. Daar zijn ook de wegen en de spoorlijnen. Pas begin jaren zeventig is de A1 aangelegd, een snelweg dwars over de Veluwe heen.’
“De aanwezigheid van helder stromend drinkwater is daarbij voor de bewoners altijd cruciaal geweest”, schrijft u.
‘Precies. Aan de randen hadden de Veluwenaren altijd veel en schoon drinkwater. De hogere zandgronden zijn niet overal droog; daar liggen circa 350 vennen en vennetjes. Maar een aantal heeft wel last van verdroging.’
Dit staat onder druk door klimaatverandering?
‘Sinds eind negentiende eeuw halen we ons drinkwater uit de diepe ondergrond, maar gebruiken dat zoete water ook voor de landbouw en de industrie, zoals een paar eeuwen geleden met de papiermakerij. En meer bos aanplanten betekent ook meer verdamping van regenwater dat anders in de bodem terecht zou komen. Bij elkaar genomen zorgt dat voor daling van de grondwaterstand en dat gaat ten koste van de natuur. Dit wordt een probleem en telt op bij de klimaatverandering die zich steeds meer doet gelden. Laten we oppassen dat de balans niet wordt verstoord. Dat hoeft ook niet: er valt veel meer regen dan een eeuw terug. Als we die neerslag kunnen vasthouden, komt dat de natuur ten goede.’
Hoe ziet de samenwerking eruit met Wim Eikelboom, die als co-auteur wordt genoemd?
‘Wim heef de podcast gemaakt en ik het boek.’
Eerder verschenen er boeken over de IJssel: Atlas van de IJssel (2021) en De roep van een rivier, op zoek naar de eigenheid van het IJssellandschap (2015). Wat betekent de IJssel voor u?
‘Heel veel. Hij stroomt mee in mijn leven. Misschien is dit ook herkenbaar voor andere mensen. Water doet heel veel. Water staat symbool voor leven, net zoals de zon. Ik heb gevist en gezwommen in de IJssel, ging de IJsselbrug over naar de middelbare school. Water is een onderdeel van mijn identiteit geworden. Voor mij stroomde de IJssel, en de Veluwe was mijn achtertuin. Nu woon ik op de zandgronden aan de andere kant van de Veluwe, maar ik zie amper water om me heen. Dus ik ga erop uit, ook langs de IJssel dus die band houd ik in stand. Toch heb ik voor deze atlas de IJssel even de rug toegekeerd en mij 180 graden omgedraaid om die zandgronden eens beter te leren kennen. En dat is een prachtige ontdekkingstocht geworden.’
Hopelijk wordt de IJssel niet boos…
‘De IJssel weet hoe Hattemers zijn, ze keren toch altijd terug want zij is de mooiste rivier van Nederland.’
Over Atlas van de Veluwe
Een boeiende atlas over de geschiedenis van de Veluwe, vanaf de ijstijd tot aan de dag van vandaag.
Van woest en ledig naar Nederlands grootste toeristische paradijs De Veluwe staat bekend om de uitgestrekte bossen, heidevelden en zandvlakten. Maar ook de randzones horen erbij; ze zijn historisch, geologisch en hydrologisch er onlosmakelijk mee verbonden. In feite is de Veluwe één groot, samenhangend gebied tussen de Rijn, de IJssel en de kust van de Zuiderzee, nu het Randmeer, en kent daardoor uiterst gevarieerde natuur- en cultuurlandschappen. De aanwezigheid van helder stromend water is daarbij voor de bewoners altijd cruciaal geweest. De Atlas van de Veluwe belicht deze rol door de eeuwen heen en trekt de lijnen door naar het heden en de toekomst. Nu klimaatverandering leidt tot extremer weer met langere perioden van droogte afgewisseld met veel neerslag in soms korte tijd, wordt zorgvuldig waterbeheer belangrijker dan ooit. Dat stelt de Veluwe voor grote uitdagingen.
Ten behoeve van deze publicatie zijn dronefoto’s gemaakt, evenals speciale hoogtekaarten en grafische visualisaties van het ontstaan van de stuwwallen tot inspirerende vergezichten op ontwikkelingen in de loop van deze eeuw. Bij de atlas verschijnt een podcast met verhalen over water op de Veluwe. Welke rol spelen sprengen en beken vroeger en nu? Hoe zorgen we voor voldoende water voor drinkwater, landbouw en natuur op de Veluwe? Wim Eikelboom zoekt het uit en brengt de kaarten in de atlas tot leven met stromende verhalen in de podcast.
Podcast
Bij de atlas verschijnt een podcast met verhalen over water op de Veluwe. Welke rol spelen sprengen en beken vroeger en nu? Hoe zorgen we voor voldoende water voor drinkwater, landbouw en natuur op de Veluwe? Wim Eikelboom zoekt het uit en brengt de kaarten in de atlas tot leven met stromende verhalen.
HattemNieuws – van de redactie
Ontvang nieuws uit Hattem (politiek, sport, kunst en cultuur, samenleving en human-interest) voortaan in uw mailbox!
