De oorlogen in Oekraïne en Gaza houdt velen bezig. Omdat er ook al gedurende een paar jaar Oekraïners in Hattem wonen, is de oorlog zichtbaar in de Hattemse samenleving aanwezig. Er zijn veel slachtoffers te betreuren. Met wat er daarnaast ook nog in de wereld gebeurt, beschouwen we vrijheid, democratie en rechtstaat niet meer als vanzelfsprekend. Op dit moment wordt 4 (en ook 5 mei) door velen anders beleefd dan voorheen. Actueler. Het 4 en 5 mei comité Hattem: ‘De vrijheid waarin we nu leven lijkt vanzelfsprekend, maar is dat allerminst.’
En toch, er was een tijd dat men erover dacht om 4 mei maar helemaal af te schaffen, ook in Hattem.
In 1946 nam de Commissie Nationale Herdenking, die voortkwam uit het verzet, het voortouw om op 4 mei de oorlog te herdenken. Van 1946 tot 1968 werd de Nationale Herdenking regelmatig naar 3 mei verschoven als 4 mei op een zondag viel. Daaraan kwam officieel een einde toen de regering in 1968 besloot de herdenking altijd op 4 mei te houden, ongeacht de dag. Maar gemeenten mogen hiervan afwijken, zoals dit jaar in onder andere Staphorst en Urk gebeurde. In 1956 werd het monument op de Dam in Amsterdam onthuld. Vanaf 1961 vond hier de Nationale Herdenking plaats, om vier uur ’s middags.
Minder belangstelling
In 1956 was er in Hattem weinig belangstelling voor de dodenherdenking. De organiserenden gaven er de brui aan om 4 mei te herdenken, omdat de opkomst te mager was geworden, zo schrijft Het vrije volk op 26 april 1956. Ook landelijk liep de belangstelling in de loop der jaren terug. De regering besloot in te grijpen. De organisatie van de Nationale Herdenking was tot 1988 een particulier initiatief. Eind 1987 werd het Nationaal Comité 4 en 5 mei ingesteld om het draagvlak te vergroten en om meer samenhang tussen de twee dagen te realiseren. Daarom werd ook in 1988 de Nationale Herdenking op de Dam verschoven naar acht uur ‘s avonds en sindsdien wordt de herdenking ook live op televisie uitgezonden.
In 1987 ontstonden ook de eerste plaatselijke 4 en 5 mei comités.
Vernieuwing
Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft sinds 1988 in overleg met organisaties van oorlogsgetroffenen voortdurend gezocht naar een vormgeving van de herdenking waarin zoveel mogelijk mensen zich kunnen herkennen. In 2000 kreeg de herdenking op de Dam een nieuwe opzet. Om de betrokkenheid van nieuwe generaties zichtbaar te maken, leggen sinds 2005 ook kinderen na de kranslegging bloemen bij het Nationaal Monument. Sinds 2007 zijn in de erecouloir op de Dam ook zogenaamde ‘jonge’ veteranen vertegenwoordigd die de afgelopen decennia voor Nederland als militair actief zijn geweest tijdens vredesoperaties.
Twee minuten stilte
Elke traditie heeft een begin – ook de stilte van één of twee minuten tijdens een collectieve herdenking. Op de website van Andere Tijden is te lezen hoe het moment van Twee minuten stilte is ontstaan: De oudste melding van twee minuten stilte voor de slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog is uit mei 1915 – nota bene vanuit Den Haag. In die stad was toen een internationaal congres voor vrouwen. Eén van verzocht de gesneuvelden en hun treurende vrouwen één minuut stilte te herdenken. Deze stilte was vooral bedoeld als protest tegen de oorlog en met name de Europese leiders die hiervoor de verantwoordelijkheid droegen. De officiële start van twee minuten stilte was in Groot-Brittannië tijdens de eerste herdenking van de Eerste Wereldoorlog, op 11 november 1919. Daarna waaide het idee over naar onder andere Nederland.
Andere herdenkingen
Het Homomonument in Amsterdam is het eerste gedenkteken ter wereld voor mensen die vanwege hun geaardheid zijn vervolgd. Het monument werd onthuld op 5 september 1987. De oprichting van het Homomonument is een gevolg van onvrede over het ontbreken van aandacht voor vervolging van homoseksuelen bij herdenkingen van de tweede wereldoorlog. Sinds 1988 herdenkt men jaarlijks op 4 mei de slachtoffers van LHBTQIA+ discriminatie en onderdrukking.
Dit jaar wordt op 4 mei om 19.00 uur in Den Haag een nieuwe vorm van herdenken gehouden: 4 mei inclusief. De organisatie, met sprekers als Hedy d’Ancona, vraagt aandacht voor alle slachtoffers van oorlogen. Trouw schrijft hierover: ‘Tijdens die dodenherdenking wordt stilgestaan bij slachtoffers van oorlog, genocide, vervolging en onderdrukking waar de Nederlandse overheid door ‘toedoen of nalaten’ bij betrokken is. Ook komt er extra aandacht voor groepen die niet expliciet in het memorandum van het Nationaal Comité 4 en 5 mei staan: (ex-)vluchtelingen die in Nederland wonen en alle mensen in Nederland die familie of naasten hebben die met geweld te maken hebben.’
4 en 5 mei comité Hattem
In Hattem is het 4 en 5 mei comité al jaren verantwoordelijk voor de organisatie. Op de website van de gemeente schrijft het comité:
‘In artikel 1 van de Grondwet is vastgelegd: “Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan.”
‘De vrijheid waarin we nu leven lijkt vanzelfsprekend, maar is dat allerminst. Die vrijheid is in de Tweede Wereldoorlog hard bevochten. Een gevecht voor vrijheid dat velen met hun leven hebben moeten bekopen. Wereldwijd wordt dat gevecht voor vrijheid nog dagelijks gevoerd. Daarbij leveren ook onze militairen tijdens VN-missies hun bijdrage. En betalen voor die bijdrage soms een zware tol. Maar ook de manier waarop we in Nederland met elkaar omgaan verandert.’
‘De doelstellingen van het 4 en 5 mei comité Hattem zijn dan ook:
– Verankering in de Hattemse samenleving van een blijvend eerbetoon aan hen die tijdens en na de Tweede Wereldoorlog hun leven voor de vrijheid hebben gegeven.
– Het betrekken van de jeugd. Jonge mensen laten inzien dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. Dit doen we door ze bewust te maken van de begrippen vrijheid, vrede, gerechtigheid en wat het betekent als je zelf gediscrimineerd wordt.
– Richting, inhoud en vorm geven aan herdenken en vieren in Hattem.’
4 mei 2025
Op 4 mei begint om 19.15 uur de herdenking in de Grote of Andreaskerk. Iedereen is hierbij welkom, aldus het comité. Aansluitend, rond 19.50 uur, is de herdenking op de Markt. Hier zijn de aanwezigen twee minuten stil en worden de kransen gelegd. Daarvoor zijn er herdenkingen bij de verschillende monumenten.
